Hürmet Etmek Deyim mi? – Kalıp, Mecaz ve Dilin Konfor Alanıyla Yüzleşme
Şunu en baştan söyleyeyim: “Hürmet etmek”e deyim demek, dilde konforlu bir kısayol. Ama kolay olan her zaman doğru değildir. Bugün, sözlüklerin güvenli gölgesinden çıkıp, bu ifadenin gerçekten “deyim” olup olmadığını tartışmaya açıyorum. Evet, iddialıyım; çünkü dilin düşünme biçimimizi şekillendirdiğine inanıyorum. Eğer her kalıba “deyim” dersek, mecazın, çağrışımın ve kültürel yükün yerini sıradanlık alır.
—
Hürmet Etmek: Nedir, Ne Değildir?
“Hürmet etmek” anlamca şeffaftır: hürmet (saygı) + etmek (yardımcı fiil) = saygı göstermek. Yani bir anlam sıçraması, beklenmedik mecaz, kültürel bir muamma yok. Bu yüzden teknik sınıflamada birleşik fiil ya da kalıplaşmış söz öbeği demek daha isabetlidir. Deyim denilen şey, sözlük anlamını aşan, çoğu zaman mecazlı ve bağlama bağımlı anlam kayması taşır: “pabucu dama atılmak”, “dili tutulmak”, “gözden düşmek” gibi. “Hürmet etmek”te ise tam tersi var: anlam olduğu gibi, kristal berraklığında.
—
“Deyim”i Abartıyoruz: Neden Bu Kargaşa?
Günlük konuşmada “deyim” sözcüğü, her kalıba yapıştırılan bir etiket oldu. Neden?
Kalıplaşma = deyim zannı: Oysa kalıp olmak başka, mecazlı olmak bambaşkadır.
Sözlük kültürünün başlık ekonomisi: Birçok sözlük, aranan ifadeyi bulunsun diye “deyimler ve birleşik fiiller” başlığında toplar; kullanıcı da ikisini karıştırır.
Resmî üslup etkisi: “Hürmet etmek”in törensel ve saygın tınısı, ona olduğundan fazla bir “edebîlik” atfettirir; bu da zihinde “deyim” algısını tetikler.
Sonuç: Dilbilgisel titizlik kaybolur, anlam kategorileri birbirine karışır. Evet, pratikte dünya dönüyor; ama teoride bu bulanıklık, dilin ince ayarını bozar.
—
Deyim Olmanın Ölçütü: Anlam Şeffaflığı Testi
Bir ifadenin deyim olup olmadığını tartarken basit bir test uygulayalım:
1. Bileşenlerin toplamı mı? “Hürmet” + “etmek” = “saygı göstermek.” Evet, toplam.
2. Mecazlı mı? “Hürmet etmek”te beklenmedik, kültürel bir dönüş yok. Hayır.
3. Bağlam değiştikçe anlam kayıyor mu? Düğünde, törende, günlük hayatta aynı çekirdeği korur. Evet, sabit.
Bu testten çıkan sonuç: Deyim değil.
Kategorisi: isim + etmek tipinde bir birleşik fiil/kollokasyon.
—
Kritik Nüanslar: Eşdeğerler, Kayıt ve Ton
Eşdeğerlik: “Hürmet etmek” ≈ “saygı göstermek”. Tam karşılığı vardır; deyimlerde ise genellikle tek cümlede birebir çeviri zordur.
Kayıt (register): “Hürmet etmek” resmî, törensel, dinî/edebî bir tona sahiptir. “Saygı duymak” günlük; “tazim etmek” daha arkaik bir lezzet taşır. Deyimlerin çoğu konuşma diline yakındır; bu ifade ise yüksek üslupa meyillidir.
Türevler ve şekiller: “Hürmeten”, “hürmetkâr”, “hürmet ve minnetle anmak” gibi kombinasyonlar, aynı anlamsal alanın genişlemesidir; hâlâ mecaz değil, üslup katmanıdır.
—
Tartışmalı Nokta: “Kalıp” Deyim Sayılır mı?
Burada sahici bir itiraz var: “Kardeşim, bir ifade kalıplaşmışsa niye deyim sayılmasın?”
Çünkü kalıplaşma biçimseldir; deyimlik anlamsal. “Hürmet etmek”in kalıplaşması, onu hızlı ve yerinde bir seçenek yapar; ama mecazsız olduğu için deyim kategorisine atlayamaz. Tıpkı “yardım etmek”, “hizmet etmek”, “minnet etmek” gibi: hepsi isim+etmek grubunda, anlamı açık, rolü belirgin.
Bu ayrımı önemsiz mi buluyorsunuz? O hâlde gün gelir, “göz kırpmak” (mecaz ve gerçek) ile “el yıkamak” (tam literal) aynı kaba dökülür; dil düşünmeyi keskinleştirme işlevini yitirir. Sınırlar, anlayışı keskinleştirir.
—
Kullanımda Yapısal İpuçları
Yönetim: Genellikle -e/-a hâliyle nesne alır: “büyüğüne hürmet etmek”, “hayatına hürmet etmek” (> değer vermek).
Eşdeğer: “Hürmet göstermek”, “saygı beslemek”, “saygıyla anmak”.
Bağlam: Tören, anma, hitap yazıları, resmî metinler. Bu alanlarda duygusal yoğunluk kazansa da, bu yoğunluk mecaz değildir; pragmatik vurgudur.
—
Karşı Argümanlara Cevap: “Ama Dil Yaşar!”
“Dil yaşıyor, sınırlar esner” denecek. Katılıyorum: Dil yaşar. Tam da bu yüzden, kategorileri özenle korumak gerekir. Deyimi deyim yapan şey, kültürün taşlaşmış bir imgeyi söze kodlamasıdır. “Hürmet etmek” bu ölçüte uymaz. Onu yüceltmek için “deyim” demeye ihtiyacımız yok; düzgün bir birleşik fiil olarak da güçlüdür.
—
Sonuç: Deyim Değil; Ama Değeri Tartışılmaz
“Hürmet etmek” deyim değildir; şeffaf anlamlı bir birleşik fiildir. Bu tespit, ifadenin değerini düşürmez; aksine yerini doğru belirler. Dilin raflarını doğru düzenlersek, aradığımızı daha hızlı bulur, düşündüğümüzü daha berrak anlatırız. Dil, düşünmenin laboratuvarıdır; deney tüplerini karıştırırsak ölçüm hatası yaparız.
—
Tartışmayı Büyütelim: Provokatif Sorular
Her kalıplaşmış ifadeye “deyim” demek, mecazın gücünü ucuzlatıyor mu?
“Hürmet etmek”i deyim saymak, dil öğretiminde kategori karmaşası yaratır mı?
Üslup (resmî/edebî) yüzünden bir ifadeyi “deyim” zannetmek, dilde sınıf atfetmenin bir biçimi olabilir mi?
Dilde sınırlar net olunca düşünce keskinleşir mi, yoksa yaratıcılık mı törpülenir?
—
Harekete Geç: Kelimelerin Rafını Sen Diz
Bir sonraki metninde “hürmet etmek” yazdığında, durup sor: “Buna gerçekten deyim mi diyeceğim, yoksa doğru kategoriye mi koyacağım?” Dil, titizlikle büyür. Tartışalım, itiraz edin, örnekler verin. Çünkü her doğru ayrım, düşünmeyi bir adım ileri taşır.